મૂત્રાશયના ચેપ: કારણો, ચિહ્નો, લક્ષણો, નિદાન, સારવાર(Urinary Tract Infection Information)

મૂત્રમાર્ગનો ચેપ

મૂત્રાશય ચેપ શું છે?

મૂત્રાશય ચેપ, જેને સિસ્ટીટીસ પણ કહેવામાં આવે છે, તે પેશાબના માર્ગમાં થતો બેક્ટેરિયલ ચેપ છે. આ ચેપ મૂત્રાશય, મૂત્રમાર્ગ, કિડની અથવા પેશાબની નળીમાં ક્યાંય પણ થઈ શકે છે અને માનવ શરીરમાં થતો સૌથી સામાન્ય બેક્ટેરિયલ ચેપ છે. મોટાભાગના કિસ્સાઓમાં, મૂત્રાશય ચેપ ખતરનાક નથી, જો સમયસર સારવાર ન લેવાય તો તે ગંભીર સ્વરૂપ ધારણ કરી શકે છે.

મૂત્રમાર્ગના ચેપનાં મુખ્ય ચિહ્નો

મૂત્રમાર્ગના જુદા જુદા ભાગમાં ચેપ લાગવાથી તેની અસર અને લક્ષણો અલગ હોય છે. ચેપની તીવ્રતા પ્રમાણે આ ચિહ્નો ઓછા કે વધારે સંખ્યામાં જોવા મળે છે.

સામાન્ય લક્ષણો:

• પેશાબ કરતી વખતે બળતરા અથવા દુખાવો
• વારંવાર પેશાબ થવો, પરંતુ ટીપે ટીપે આવવો
• તાવ, થાક અને નબળાઈ લાગવી
• પેશાબમાંથી દુર્ગંધ આવવી અથવા પેશાબ ડહોળો દેખાવો

મૂત્રાશયમાં ચેપ (Bladder Infection – Cystitis):

• પેશાબમાં બળતરા કે દુખાવો થાય.

• વારંવાર પેશાબ કરવા જવું પડે. ટીપે ટીપે પેશાબ ઊતરવો.
• તાવ આવે, નબળાઈ લાગે.
• પેશાબમાં દુર્ગંધ આવે કે પેશાબ ડહોળો આવે.

કિડનીમાં ચેપ (Kidney Infection – Pyelonephritis):

• તીવ્ર તાવ અને ઠંડી ચડી આવવી
• કમરમાં દુખાવો અને નબળાઈ લાગવી
• હાડમાં તાવ, પડખામાં દુખાવો, ઊલટી, ઉબકા, થાક અનુભવવો

જો સમયસર યોગ્ય સારવાર ન કરવામાં આવે, તો મૂત્રમાર્ગનો ચેપ ગંભીર સ્વરૂપ ધારણ કરી શકે

કારણો

વારંવાર મૂત્રમાર્ગના ચેપ થવાના મુખ્ય કારણો

મૂત્રમાર્ગમાં અવરોધ: જુદા જુદા કારણોથી મૂત્રમાર્ગમાં અવરોધ થવાને કારણે પેશાબમાં વારંવાર ચેપ લાગવાનો ખતરો વધી શકે છે.

સ્ત્રીઓમાં વધુ જોખમ: સ્ત્રીઓમાં મૂત્રનલિકા નાની હોવાને કારણે ચેપ ઝડપથી પેશાબના માર્ગમાં ફેલાઈ શકે છે.

મૂત્રમાર્ગમાં પથરી: કિડની, મૂત્રવાહિની અથવા મૂત્રાશયમાં પથરીથી પેશાબના માર્ગમાં અવરોધ થઈ શકે છે, જેના કારણે ચેપનો ખતરો વધી જાય છે.

પેશાબની નળીનો ઉપયોગ: લાંબા સમયથી પેશાબની નળી મૂકેલ હોય એવા દર્દીઓમાં મૂત્રમાર્ગમાં ચેપ થવાનો વધુ ખતરો હોય છે.

જન્મજાત મૂત્રમાર્ગમાં ક્ષતિ: જેમ કે પેશાબ મૂત્રાશયમાંથી મૂત્રવાહિનીમાં ઊંધો જાય (Vesicoureteric Reflux), મૂત્રમાર્ગમાં ક્ષય (ટી.બી)ની અસર વગેરે.

પ્રોસ્ટેટમાં સમસ્યાઓ: મોટી ઉંમરના પુરુષોમાં પ્રોસ્ટેટની ગાંઠને કારણે અને સ્ત્રીઓમાં મૂત્રનલિકા સંકોચાવાને કારણે પેશાબ ઉતરવામાં તકલીફ પડે અને પેશાબ મૂત્રાશયમાંથી સંપૂર્ણપણે ખાલી ન થાય.

ડાયાબિટીસ: લોહી અને પેશાબમાં સક્કરની વધુ માત્રા, જે મૂત્રમાર્ગમાં ચેપ લાગવાની શક્યતા વધારી શકે છે.

નબળી રોગપ્રતિકારક શક્તિ: ડાયાબિટીસ, એઈડ્સ (HIV) અને કૅન્સર જેવા રોગોથી પીડિત લોકોમાં નબળી થઈ ગયેલી રોગપ્રતિકારક શક્તિથી મૂત્રમાર્ગના ચેપનો ખતરો વધારે છે.

મૂત્રાશય સંકોચાવાની પ્રક્રિયામાં ખામી (Neurogenic Bladder).

શું મૂત્રમાર્ગનો વારંવાર ચેપ કિડનીને નુકસાન કરી શકે છે?

સામાન્ય રીતે પુખ્તવયે મૂત્રમાર્ગનો ચેપ વારંવાર થવા છતાં કિડનીને નુકસાન થતું નથી. જોકે વારંવાર મૂત્રમાર્ગનો ચેપ થવા માટે કારણભૂત પ્રશ્નો જેમ કે પથરી, મૂત્રમાર્ગમાં અવરોધ કે ટી.બી.ની બીમારી વગેરે પ્રશ્નો કિડનીને નુકસાન કરી શકે છે.

પરંતુ બાળકોમાં મૂત્રમાર્ગના ચેપની જો સમયસર, યોગ્ય સારવાર કરવામાં ન આવે તો કિડનીને કાયમ માટે નુકસાન થઈ શકે છે. આથી મૂત્રમાર્ગના ચેપનો પ્રશ્ન બાળકો કરતાં પુખ્તવયમાં ઓછો ગંભીર ગણાય.

નિદાન

મૂત્રમાર્ગના ચેપનું નિદાન:

મૂત્રમાર્ગના ચેપનું નિદાન અને તેની તીવ્રતા જાણવા માટે પેશાબની તપાસ કરાવવામાં આવે છે. જો દર્દીનું મૂત્રમાર્ગ સતત અથવા વારંવાર ચેપથી પ્રભાવિત થાય છે, તો તેનો કારણ જાણી સંબંધિત તપાસો કરાવવામાં આવે છે.

પેશાબની સામાન્ય તપાસ:

પેશાબના માઈક્રોસ્કોપિક પરીક્ષણમાં રસી (Pus Cells)નું પેરણું મૂત્રમાર્ગમાં ચેપની સંકેત આપે છે.

યુરિન કલ્ચર અને સેન્સિટિવિટી ટેસ્ટ :

મૂત્રમાર્ગના ચેપના નિદાન અને સારવારના માર્ગદર્શન માટે એન્ટિબાયોટિક સારવાર શરૂ કર્યા પહેલાં આ તપાસ કરવામાં આવે છે. પેશાબ કલ્ચરની તપાસ માટે પેશાબ ખાસ તકેદારી સાથે લેવો જરૂરી છે. પેશાબ કરવાના ભાગને સાફ કર્યા બાદ, દર્દીને પેશાબ કરવાનું કહેવામાં આવે, થોડો પેશાબ થઈ જાય ત્યારબાદ પેશાબ એકદમ ચોખ્ખી ટેસ્ટટ્યુબમાં લેવામાં આવે છે. આ રીતે પેશાબ કરવાની મધ્ય પ્રક્રિયા (Mid Stream Urine)માં લેવામાં આવેલ પેશાબમાં અન્ય ચેપ ભળવાનું જોખમ ઓછું રહે છે.

યુરિન કલ્ચરનો રિપોર્ટ આવતા ૪૮થી ૭૨ કલાક લાગે છે. ચેપ માટે કારણભૂત બેક્ટેરિયાના પ્રકાર, ચેપની તીવ્રતા અને તેની સારવાર માટે અસરકારક દવા વિશે આ તપાસ સચોટ માહિતી આપે છે.

લોહીની તપાસ : મૂત્રમાર્ગના ચેપમાં સામાન્ય રીતે કમ્પલીટ બ્લડ કાઉન્ટ, સિરમ ક્રીએટીનીન, બ્લડ સુગર, સી.આર.પી. જેવી તપાસો જરૂર મુજબ કરવામાં આવે છે. લોહીમાં શ્વેતકણનું વધારે પ્રમાણ ચેપની ગંભીરતા સૂચવે છે.

મૂત્રમાર્ગનો ચેપ વારંવાર થવા માટેનાં કારણોનું નિદાન કઈ રીતે થાય?

મૂત્રમાર્ગના ચેપના વારંવાર થતા કારણોનું યોગ્ય નિદાન કરવામાં કેટલીક મહત્વપૂર્ણ તપાસો કરવામાં આવે છે. આ તપાસો દ્વારા એ ચિહ્નો અને સમસ્યાઓ ઓળખી શકાય છે, જે એવી સ્થિતિમાં હોઈ શકે છે કે પેશાબમાં રસી અથવા બિનઅસરકારક સારવાર થાય છે. આ તંત્ર દ્વારા કેટલાક મુખ્ય નિદાન સાધનો અને પરિક્ષણો નીચે મુજબ છે:

• પેટનો એક્સ-રે અને સોનોગ્રાફી
• ઈન્ટ્રાવીનસ પાઈલોગ્રાફી (IVP)
• પેટનો CT Scan અને MRI
• મિચ્યુરેટિંગ સિસ્ટોયુરેથ્રોગ્રામ (MUC)
• પેશાબમાં ટી.બી.ના જંતુ માટે તપાસ (Urinary AFB)
• યુરોલોજિસ્ટ દ્વારા ખાસ જાતના દૂરબીન (Cystoscope)થી મૂત્રાશયના અંદરના ભાગની તપાસ (Cystoscopy)
• સ્ત્રીરોગ નિષ્ણાત (Gynecologist) દ્વારા તપાસ અને નિદાન
• યુરોડાઈનામિક્સ

આ પરિક્ષણો પરિણામો પ્રમાણે યોગ્ય અને સમયસર સારવાર માટે મદદરૂપ થાય છે.

અટકવાના સૂચનો

મૂત્રમાર્ગના ચેપને કઈ રીતે અટકાવી શકાય?

1. રોજ ૩ લિટર પ્રવાહી પીવાથી પેશાબ સરળતાથી પસાર થાય છે અને બેક્ટેરિયાનો નિકાલ થાય છે.
2. દર બે-ત્રણ કલાકે પેશાબ કરવો. પેશાબ રોકવાથી બેક્ટેરિયા વધે છે, તેથી આ ટાળો.
3. વિટામિન-સીથી સમૃદ્ધ ખોરાક અથવા કૅનબેરી જ્યુસ પીવાથી પેશાબ ઍસિડિક બને છે અને બેક્ટેરિયાનો નાશ થાય છે.
4. કબજિયાતનું નિવારણ કરવું અને તે સમયસર સારવાર કરાવવી.
5. સ્ત્રીઓએ પેશાબ કરવાની જગ્યાને આગળથી પાછળ સુધી સાફ કરવી. આ રીતે, બૅક્ટેરિયા યોનિ અને मूત્રશયમાં ફેલાવવાનો ખતરો ઓછો થાય છે.
6. સંભોગ પહેલાં અને પછી મૂત્રમાર્ગ અને મળમાર્ગ સાફ કરી નાખવો અને પેશાબ કરી લેવો. સંભોગ પછી એક ગ્લાસ જેટલું પાણી જરૂર પીવું.
7. સ્ત્રીઓએ કોટનનાં અંદરનાં કપડાં પહેરવા, અને બહુ ટાઈટ કે નાયલોનનાં કપડાં ટાળો.

સારવાર

મૂત્રમાર્ગના ચેપની સારવાર:

1. વધુ પ્રવાહી અને સામાન્ય સૂચનાઓ:

પેશાબના ચેપથી પીડાતા દર્દીઓને વધારે પ્રવાહી પીવાનું જણાવવામાં આવે છે. જો કે, કિડનીના ચેપના કારણે ઊલટીઓ થતી હોય, તો કેટલાક દર્દીઓને intravenous (IV) પ્રવાહી મળવું પડે છે.

તાવ અને દુખાવાની રાહત માટે દવા લેવાં યોગ્ય છે. ગરમ કોથળીનો શેક કે દુખાવાને સરળ બનાવવામાં મદદરૂપ હોઈ શકે છે. કૉફી, દારૂ, સિગરેટ અને વધુ તેલ-મિર્ચવાળા ખોરાકમાંથી દૂર રહેવું જોઈએ.

2. મૂત્રાશયમાં ચેપ (Lower UTI, Cystitis) ની સારવાર

તંદુરસ્ત નાની વયની સ્ત્રીઓ માટે, સામાન્ય રીતે ટૂંકા ગાળા (૩-૭ દિવસ) માટે એન્ટિબાયોટિક્સ આપવામાં આવે છે. જ્યારે પુખ્તવયના પુરુષો માટે એન્ટિબાયોટિક્સનો સમયકાળ સામાન્ય રીતે ૭ થી ૧૪ દિવસ હોય છે.

મૂત્રાશયના ચેપથી પીડિત દર્દીઓને સામાન્ય રીતે ક્લોટ્રાઈમેક્સેઝોલ, સિફેલોસ્પોરિન, અથવા ક્વિનોલોન્સ ગ્રુપની દવાઓ આપવામાં આવે છે. આ ગોળીઓ સામાન્ય રીતે એક અઠવાડિયા સુધી લેવામાં આવે છે.

3.કિડની ચેપની સારવાર:

જેમણે ગંભીર કિડની ચેપ (એક્યુટ પાયલોનેફ્રાઈટીસ) ધરાવનાર દર્દીઓને શરૂઆતમાં એન્ટિબાયોટિક્સ ઈન્જેક્શન દ્વારા આપવામાં આવે છે. સામાન્ય રીતે સિફેલોસ્પોરિન્સ, ક્વીનોલોન્સ, અને ઍમીનોગ્લાઈકોસાઈડ્સ ગ્રુપનાં ઈન્જેક્શનનો ઉપયોગ આ સારવારમાં થાય છે. પેશાબના કલ્ચર રિપોર્ટના આધારે વધુ અસરકારક દવાઓ અને ઈન્જેક્શનો પસંદ કરવામાં આવે છે. જ્યારે દર્દીની તાવ અને ઊલટી અટકી જાય અને તબિયત સુધરી જાય, ત્યારે 14 દિવસ માટે ગોળી અથવા કેપ્સ્યુલની દવાઓ આપવાની શરૂ કરવામાં આવે છે.

સારવાર પછી પેશાબની તપાસ દ્વારા ઈલાજની અસરકારકતા પર માહિતી મળતી રહે છે. દવાઓ પૂરી થયા પછી, જો પેશાબમાં રસી નાબૂદ થઈ જાય, તો તે ચેપ પરના કાબૂને દર્શાવે છે.

4.વારંવાર પેશાબના ચેપની સારવાર:

કિડનીના રોગના વારંવાર આક્રમણનું કારણ ઓળખવા માટે જરૂરી તપાસ કરવામાં આવે છે. આ તપાસના આધારે, રોગના નિદાન અને તેની સારવારની પદ્ધતિઓમાં ફેરફાર, દવાઓ અથવા ઓપરેશનના વિકલ્પો નિર્ધારિત કરવામાં આવે છે.

મૂત્રમાર્ગનો ક્ષય

ક્ષય શરીરનાં વિવિધ અંગો પર અસર કરે છે, અને તેમાં કિડની પરની અસર લગભગ ૪%-૮% દર્દીઓમાં જોવા મળે છે. મૂત્રમાર્ગમાં વારંવાર ચેપ થવાનું મહત્વપૂર્ણ કારણ મૂત્રમાર્ગનો ક્ષય પણ હોઈ શકે છે.

મૂત્રમાર્ગના ક્ષયનાં ચિહ્નો:

• આ રોગ ૨૫થી ૪૦ વર્ષનાં ઉંમર દરમ્યાન જોવા મળે છે, અને પુરુષોમાં સ્ત્રીઓ કરતાં વધારે જોવા મળે છે.
• ૨૦%-૩૦% દર્દીઓમાં કોઈ ચિહ્નો નથી, પરંતુ અન્ય તકલીફની તપાસ દરમિયાન આકસ્મિક રીતે આ રોગનું નિદાન થાય છે.
• પેશાબમાં બળતરા થતી હોય છે.
• વારંવાર પેશાબ કરવા જવું પડે છે.
• પેશાબ લાલ આવે છે.
• ૧૦%-૨૦% દર્દીઓને સાંજે તાવ, થાક, વજન ઘટવું, અને ભૂખ ન લાગવી જેવી ટી.બી.નાં ચિહ્નો જોવા મળે છે.
• વધુ ગંભીર અસરથી પથરી, લોહીનું દબાણ વધવું, અને કિડની ફૂલીને બગડી જવાની સમસ્યાઓ થઈ શકે છે.

મૂત્રમાર્ગના ક્ષયનું નિદાન

1. પેશાબની તપાસ:

આ એક મહત્વપૂર્ણ તપાસ છે. પેશાબમાં રસી, રક્તકણો અથવા બંને જોવા મળી શકે છે અને પેશાબ એસિડિક હોય છે. વિશિષ્ટ તપાસમાં, ટી.બી.ના જંતુ (Urinary AFB) શોધી શકાય છે. પેશાબ કલ્ચર તપાસમાં બેક્ટેરિયા જોવા મળતા નથી (Negative Urine Culture).

2. સોનોગ્રાફી:

   શરૂઆતમાં આ તપાસમાં કોઈ ખાસ માહિતી પ્રાપ્ત થતી નથી. પરંતુ, કેટલીકવાર જ્યારે અસર વધુ હોય છે, ત્યારે કિડની ફૂલી ગયેલી કે સંકોચાઈ ગયેલી જોવા મળી શકે છે.

3. આઈ.વી.પી.:

   આ તપાસ ખૂબ જ ઉપયોગી છે, અને તેમાં ટી.બી.ના કારણે મૂત્રવાહિની (Ureter) સંકોચાવાની, કિડનીના આકારમાં ફેરફાર થવાની (ફૂલી અથવા સંકોચાઈ જવા), અને મૂત્રાશય સંકોચાવાની સમસ્યાઓ જોવા મળે છે.

4. અન્ય તપાસ:

   કેટલાક દર્દીઓ માટે, દૂરબીનથી મૂત્રાશયની તપાસ (સિસ્ટોસ્કોપી) અને બાયોપ્સી અમુક પરિસ્થિતિઓમાં ખૂબ સહાયક થાય છે.

મૂત્રમાર્ગના ક્ષયની સારવાર

2. દવાઓ:

મૂત્રમાર્ગના ક્ષયમાં, તે જ દવાઓનો ઉપયોગ થાય છે જે છાતીની ક્ષયના રોગ માટે વપરાય છે. સામાન્ય રીતે, આરંભિક બે મહિના માટે ચાર પ્રકારની દવાઓ આપવામાં આવે છે, અને પછીના સમય માટે ત્રણ પ્રકારની દવાઓ આપવામાં આવે છે.

૨.   અન્ય સારવાર:

જો ક્ષયના કારણે મૂત્રમાર્ગમાં અવરોધ થાય તો તેને દૂરબીન અથવા ઓપરેશન દ્વારા દૂર કરવામાં આવે છે. કેટલીકવાર, જ્યારે કિડનીને ગંભીર નુકસાન થાય અથવા તે રસી થઈ જાય, ત્યારે તે કિડનીને ઓપરેશન દ્વારા દૂર કરી દેવામાં આવે છે.

મૂત્રમાર્ગના ચેપના દર્દીઓએ ડૉક્ટરનો સંપર્ક ક્યારે કરવો જોઈએ?

મૂત્રમાર્ગના ચેપના દર્દીને નીચે આપેલી તકલીફો થાય ત્યારે તાત્કાલિક ડૉક્ટરનો સંપર્ક કરવો જોઈએ:

• પેશાબ ખૂબ ઓછો થાય અથવા એકાદા સમયે બંધ થઈ જાય.
• સતત ઠંડી સાથે તાવ, પીઠનો દુખાવો, અને પેશાબમાં ડહોળા કે લાલ છાંટ.
• ઊલટી, નબળાઈ અથવા લોહીનો દબાવ ઘટી જવા જેવી સ્થિતિ.
• બાળકોમાં મૂત્રમાર્ગનો ચેપ દેખાય.
• જેઓ પાસે માત્ર એક કિડની હોય અથવા પથરી હોય.
• 2-3 દિવસ એન્ટિબાયોટિક ટ્રીટમેન્ટ પછી પણ તબિયતમાં કોઈ સુધારો ન આવે.

જો તમે સતત અથવા મુશ્કેલીજનક લક્ષણોનો અનુભવ કરી રહ્યા છો, તો યુરોલોજી નિષ્ણાતની સલાહ લેવી ખૂબ મહત્વપૂર્ણ છે. અમદાવાદમાં યુરોલોજી વિષયક અનુભવી અને વિશ્વસનીય ડૉ. દુષ્યંત પવારની સલાહ અને સારવાર માટે આજે જ સંપર્ક કરો. તેમની વિશેષતા અને અનુભવનુ આધાર પર, તમે તમારી ચિંતાઓનું યોગ્ય અને અસરકારક ઉકેલ મેળવી શકો છો.
તમારું સ્વાસ્થ્ય તમારું સૌથી મોટું મૌલ્ય છે, અને આજે સક્રિય પગલાં લઈ, તમે આવતીકાલની તંદુરસ્તી માટે મજબૂત અને સુખી જીવનની શરૂઆત કરી શકો છો!